Hiro’a n°167 – E reo tō’u : Hāerera’a Fa’ehau nā Tahiti nei, ‘iritīhia mai i roto i TE VEA NO TAITI, nō te Tāpati 16 nō fēpuare 1862, ‘api 27

E reo to’u

Service du patrimoine archivistique et audiovisuel (SPAA) – Te Piha faufa΄a tupuna

Texte : SPAA

 

Hāerera’a Fa’ehau nā Tahiti nei, ‘iritīhia mai i roto i TE VEA NO TAITI, nō te Tāpati 16 nō fēpuare 1862, ‘api 27

Mā’iri ‘oi’oi mai nei iā mātou te fa’a ra ‘o Fautau’a, ‘o tei tuiro’o i Tahiti nei nō te mea, ‘ua rau te piri i tupu i reira. Te ‘ere’ere noa mai ra ho’i i tō na hope’a nā tara ō te Korōna¹, nā fa’a ho’i i Pīra’e ‘e Hāmuta tei ‘ōpanihia mai ‘e te mou’a teitei ruperupe ra ‘o Aora’i ; ‘e, nā te hō’ē arati’a ‘ā’ano ‘e te mānina maita’i, ‘o tei ārai-fa’ahou-hia ‘e te tūava, te ‘uru ‘e te ‘ānani ‘o tei ‘āviriviri māite te hotu, tae roa atu ra mātou i te muriāvai rahi i Papa’oa² ra.

 

I reira tō mātou ‘āmui ato’a-ra’a ‘tu i te mau mātoro nō ni’a i nā manua ra ‘o Latouche-Tréville ‘e ‘o Infatigable, ‘o tei hāere iho nā tahatai ‘e i reira roa. ‘E muri a’e, hāere fa’ahou atu ra te nu’u ‘e tae noa ‘tu ra i te vāhi e ma’a ai te hō’ē arati’a iti nehenehe maita’i i te pae ‘aui ō te purūmu rahi, ‘o tē hāere ti’a ra i ‘Ārue.

 

Mai te fa’ati’a ‘oi’oi i te hina’aro ō tō rātou mau Tāvana, ‘ua putuputu ana’e mai te pae’au rahi ō te ta’ata Tahiti nō Papeetē ‘e te mau vāhi e fātata mai, i roto i teie nei mata’eina’a ; e mea iti rahi ato’a ho’i te Pāpa’a i tae ana’e mai.

‘Ua hāere mai te mau fa’ehau, ‘ua ‘āna’i mai nā ni’a i nā pae e toru, i rotopū i taua feiā rahi tē māta’ita’i ra, i mua mau iho i te fare rahi purera’a ra, tei reira te Ari’i vāhine te tīa’ira’a mai i tō mātou taera’a ‘tu.

I te pae ‘uputa te ti’ara’a mai te mau ta’ata tōro’a ō te mata’eina’a, ‘e ‘ua paraparau mai te hō’ē ō rātou i te ‘Auvaha ō te ‘Ēmēpera, mā te i’oa ō te Ari’i vāhine, i te mau parau i muri nei :

 

« ‘Ia ora na ‘oe, e te Tōmānā te ‘Auvaha ō te ‘Ēmēpera ! ‘O ‘oe te ‘Auvaha ō Farāni i rotopū iā mātou nei.

‘Ia ora na ‘oe, e te mau ta’ata ‘to’a i pe’e mai i tō ‘oe na tere, te mau ra’atira ‘e te mau fa’ehau !

‘Ia ora na ‘outou i te taera’a mai i ni’a i tō mātou mata’eina’a i ‘Ārue nei !

Te hina’aro nei mātou ato’a i putuputu mai i ‘ō nei, te Ari’i vāhine, te Tāvana, te ha’avā, te tāne, te vāhine ‘e te tamari’i, e ‘ia maita’i te tere tā ‘outou e ha’amata na i teie nei mahana.

Teie te hina’aro ō tō mātou nei ‘ā’au, ‘ia māoro tō ‘oe na pu’e matahiti i te pārahira’a i rotopū iā mātou, e fa’aarata’i atu ā iā mātou nā roto i tō ‘oe na māramarama ‘e te pa’ari nā ni’a i te mau hāere’a maitāta’i.

Māeva te ‘Ēmēpera!

Māeva te Ari’i vāhine !

Māeva te ‘Auvaha ō te ‘Ēmēpera ! »

 

‘E ‘ia tāta’i-toru-hia taua na māevara’a ra, ‘ua parau ato’a atu ra te ‘Auvaha ō te ‘Ēmēpera :

 

« ‘Ia ora na ‘oe, e te Ari’i vāhine ō te mau fenua Tōtaiete !

‘Ia ora te mata’eina’a ra ‘o ‘Ārue !

‘Ia ora ‘outou ato’a na tei putuputu mai i teie nei vāhi !

Te rahi nei tō mātou māuruuru i tō ‘outou fāri’i-ha’apōpou-ra’a mai ; te tāpa’o teie nō tō ‘outou ‘āti-pāpū-ra’a mai i te mau ta’ata Farāni ato’a.

Te hina’aro ato’a nei mātou e ‘ia vai ‘amui noa, ‘e ‘a muri noa ‘tu, nā reva ō Farāni ‘e ō te Hau Tāmaru, ‘ia ti’a ho’i iā tātou ‘ia tāhō’ē i te pi’ira’a ē :

‘Ia ora te ‘Ēmēpera !

‘Ia ora te Ari’i vāhine ! »

 

Fata iho ra te mau fa’ehau i tā rātou mau pūpuhi, ‘e ‘ua ha’apūrara hāere i roto i te tūa’a ta’ata ‘o tei hūrō noa mai te ‘ana’anatae maita’i.

 

I te poura’a mātou i raro i te pua’ahorofenua, ‘ua tomo mātou i roto i te fare purera’a e arōha i te Ari’i vāhine ‘e i te mau vāhine maitāta’i i pīha’i iho iā na ; ‘e muri a’e ra, ‘ua ha’apūrara ato’a ‘tu ra mātou e māta’ita’i i te mau ‘amura’a mā’a i fa’anahonahohia.

E mea huru ‘ē te hia’ai ō tō mātou ‘ōpū po’iā i te no’ano’a ō te mau umu ‘o tē hūa’i-hāere-noa-hia ra. Te tu’u hāere noa ra te mau ta’ata Tahiti i te pūa’a ‘ama maitāta’i i ni’a i te rao’ere rārahi mei’a, mai te fa’ateitei noa nā pīha’i iho i tēnā taro, te maiore ‘e te fē’ī.

Te tauturu ra te hō’ē pae vāhine i te reira ‘ohipa, ‘o te hō’ē pae rā, te hīmene ra ia.

 

Inaha, ‘ua nahonaho te ‘amura’a mā’a ; noho atu ra te Ari’i vāhine, te ‘Auvaha ō te ‘Ēmēpera, Madame de La Richerie, ‘e te hō’ē mau vāhine Pāpa’a ‘e te vāhine Tahiti, te mau Tāvana ‘e te mau ra’atira i ni’a i te hō’ē ‘amura’a mā’a tei hāmanihia i rāpae i raro a’e i te hō’ē fare iti nī’au. Hāere atu ra nā fa’ehau e 250 e noho i ni’a i nā ‘amura’a mā’a e toru tei hāmanihia nā te mau hiti, ‘e ‘o tei ‘ī roa i te mau mā’a Tahiti e mea iti rahi ; tei rōpū mau te hīmene, tei hīmene noa mai ‘e, oti noa a’e ra taua ‘amura’a mā’a ra.

 

‘Ia mōrohi te pe’ape’a ‘e te muhu e tupu i te ha’amatara’a ō te mau ‘amura’a rārahi ato’a ra, ‘ua ani te ‘Auvaha ō te ‘Ēmēpera e inu i te ora ō te Ari’i vāhine, ‘e ‘ua ‘āmui ato’a te hāruru ō te pūpuhi fenua i te hūrō ā te ta’ata ‘to’a.

I muri a’e, tei te ora ia ō te Tōmānā ‘e ō te Arii ra ‘o Ariifaaite, mai te ‘āmui ato’a mai te mau ta’ata Tahiti ato’a i te hūrōra’a e rave rahi, ‘a hāhāere noa ai rātou nā te mau hiti ‘amura’a mā’a.

 

Te vai ra te hō’ē fa’a’oa’oa iā mātou ‘ia tae i te hope’a ō taua ‘amura’a mā’a ra : ‘ia tae mau i te fa’aotira’a, ‘ua tāpae mai ra i tahatai te hō’ē poti nō roto i te tīa’i-ava, tei uta mai i te pu’era’a rata nā te Tōmānā mai ‘Europa mai, ‘o tei ti’ihia ‘e rātou i ni’a i te hō’ē pahi ‘o tē vai noa mai i tua.

Riro atu ra te maru ō te hō’ē pūrau ‘ei fare tuhara’a rata ; ‘ua tātātarahia iho ra te mau pūtē ‘e te rima rū, ‘e tu’uhia atu ra te rata ā te ta’ata ‘to’a i roto i te rima ō te feiā nā rātou te rata ; riro atu ra taua perera’a rata ra ‘ei tai’ora’a parau. E parau ri’i maitāta’i mai te fenua mai, tei tae mai i te hora mau e vaiiho ri’i atu ai mātou nō te hō’ē tau mahana ri’i tō matou ‘ōire iti nei ‘o Papeetē.

 

(Pāpa’i-fa’ahou-hia mai ‘e Te Piha Faufa’a Tupuna nō Tīpaeru’i)