Hiro’a n°143 – E reo to’u

Orero no- ’Opunohu : Te fenua ’e te moniCe ́ōrero écrit par Gaby Teti’arahi aété confié à Natea Montillier, linguiste au sein de la direction de la Culture et du Patrimoine, parMarimari Kellum-Ottino disparue en juin dernier. Un hommage lui est rendu.Mānava i te rima turu, i ni’a i te marae Puatea !Mānava i te mau arata’i, i ni’a i te papa nō Taumata-fe’e-fa’atupu-hau !Mānava e te mau ti’a, i ni’a i te vauvau nō‘Āmēhiti !Mānava i te ti’a rautī, i ni’a i te tuaivi nōTupāuruuru !Tei ‘ore i ‘āmui mai, terā mai te mou’a nōTamara-to’ofā e arōha atu nei iā ‘outou !Te nūna’a tumu nō ‘Aimeho nuiE fāri’i nei iā mātou i ni’a i te tino repo ō tō‘outou mētua vāhine1‘Outou, e tō te fenua mā’ohi e rātere nei i ni’a iā‘Aimeho nuiTātou e hātua tini nei iā ‘oe, e ‘ŌpūnohuTōmitehia ‘e te ‘āti tūpuna herePatuhia i ni’a i te paepae ō te atua ō te hauMāevā ! Māevā !Hāere mai ! Hāere mai !Mānava ! Mānava !‘O vai ‘oe ?‘Ōpūnohu, e repo ‘āi‘a ‘oeTei ha’aputu i te mau rā’au huru rau e maita’i aite fēti’i tamari’i‘Ōpūnohu, e fenua ‘ere’ere ‘oeTei ‘ī i te marae : Ti’iroa, Māhine…Tei ‘ī i te nūna’a here fenua i mūta’a iho ra‘Ōpūnohu, ‘ua vai noa te mau ‘ōfa’i-tere2‘Ua taha noa ‘o Tahu-mate3, ‘ōfa’i ma’o4‘Ua tahe te pape mato ō te pīha’a, mai roto maiiā Tautua-paeTī-’ura, Mou’a-roa, Mou’a-pū, Rōtui, Tohi’e’a5…Te vai ti’a noa ra te papara’a tūpuna ō te nūna’atumu nō Mo’oreaE te metua vahine ēErā ‘ē na te tau, i fēruri ai, i hōro’a ai, i mātutu aiI fa’a’ohipa ai tō tūpuna i tō na pa’ariTō na ‘ite i te reo, pūrara mata’eina’a atu ai

Mou’a-pūE mou’a tō ni’a, Te-iriiri-ta’ata-’uru-pēPapa-i-te-anatua, te tahua i raroVaipao te ‘ōtue i taiErā ‘ē na te tau, i pau ai te fenua i te ta’ata ‘ē’ēI vai noa na ‘o ‘Ōpūnohu i roto i temāna’ona’ora’a ō te tau‘Ahiri pa’i ē… ‘ahiri…Iā ‘u i tūfenefene i te muriāvai nō Vaiaha iHiti’a’ā-ō-te-rāNānā noa atu ai tō ‘u mata i tuaVai ti’a noa ‘o ‘ŌpūnohuFāriu i ‘Aimeho, hipa i HūāhineE neva atu ra i Tetūfera, moti ai i Teviriviritera’iNā ‘ō atu ra te māna›o ē: ‘Ōpūnohu, Mataiva,Makatea, Takaroa, Tūpai.Te u’i nō teie mahana, te u’i nō anānahiTō ‘oe mētua vāhine, e faufa’a ai te rama tā ‘oee mau neiTō ‘oe mētua vāhine, e nīnamu ai te ‘autīpūfenua i tanuhia i teie mahanaNā te māpē ‘ati nō Hiti’a’ā-ō-te-rā mai, nā te ohi‘uru, nā te ‘ōfa›i-marae ‘Apuitera’iE fa’a’ite mai i te faufa’a ō te huero i ueuehia ‘etātouTātou tei tā’atihia i ni’a i te tahua nō ‘Ōpūnohu‘A patu… ‘a rohi… ‘a heru… ‘a here i tō ‘āi’aI tūtu’uhia mai ‘e te hui tūpuna !‘Ia toahia ‘oe, e Pāruru iā Mo’orea‘Ia roa’ahia tō ‘oe puo, e Pāruru iā Mo’orea‘Eiaha ‘oe ‘ia topa i roto i te herepata ō te ‘ohipaho’ora’a ‘āi’a‘Eiaha ‘oe ‘ia hahi noa i te pīna’ina’i ō te ta’i moni‘Eiaha ‘oe ‘ia ‘ume-noa-hia ‘e te peu tāho’oTei te ‘ōri’ō mata te nehenehe ō te u’i ‘āpī nōanānahiTei te pū tari’a te mihi ō te nūna’a tumu ō tefenua mā’ohiTei tō vaha te marū ō te parau ti’a ‘e te parau mā‘A tāpe’a i tō fenua ‘ere’ere, ‘a tāpe’a i tō mētuavāhine!Te vai nei te tau tātou e fārērei fa’ahou ai…

(Mo’orea i te 20 nō ‘eperera 1991,Gaby Teti’arahi)