N°125 – Arata’ira’a ‘ā’amu nā Tearapo

 

Service de la Culture et du Patrimoine (SCP) – Te Pū nō te Ta’ere ‘e nō te Faufa’a tumu

 

Te pūpū atu nei te Hiro’a i te tahi nau ‘ā‘amu ri’i rau nō te parau ō te ‘Ōfa’i Ha’amaura’a Ari’i nō Ōpōa, ‘o tei parau-ato’a-hia ē, te ‘Ōfa’i Fāitora’a Ta’ata.

 

« (…) Te ‘ōfa’i fāito ō te marae Hauviri

 

I rōpū i taua marae ra, tei reira te ‘ōfa’i nui tuiro’o ra ‘o Tepapaiāruea ; e ‘ōfa’i fāitora’a ō te mau ari’i, e ‘ōfa’i teatea, e ‘ōfa’i rahi ‘e te teitei.

E hōmā a’e ra ē, ‘eiaha ‘outou e huru ‘ē mai, nō te mea ‘ua mo’ehia iā ‘u te fāito ō taua ‘ōfa’i ra, ‘ua hurihia pa’i tō ‘u tino iā ‘u i tae i pīha’i iho… mai te mea ra ē, tē ‘ite ra vau i nā vārua i tō ‘u pae ‘āvae, nā vārua ō nā maeha’a i tāpārahihia ‘ei tīa’i i taua ‘ōfa’i ra.

E mea huru ‘ā’ano, hō’ē paha mētera.

‘Aita ato’a i nahonaho i te fāito mai, ‘ua hautau’ahia tō ‘u tino, nō te mea ‘ua ‘atutu te parau ē, e ‘ō’ovihia ‘ia fāfā te rima i ni’a iho.

Te me’ume’ura’a, hō’ē ‘āfa mētera paha.

‘Ua parau-ato’a-hia taua ‘ōfa’i ra ē, ‘o Tepapa-nui ō Tapu-nui (‘e) ō Tapu-tea, nō te mea tei raro a’e i taua ‘ōfa’i ra te pito ō nā maeha’a, ‘o Tapu-nui ‘e ‘o Tapu-tea i te hunara’ahia.

Nō reira mai te tahi aura’a ō te i’oa ‘o Taputapuātea, ‘oia ho’i, e piti tapu. (…)  »

(Mai roto mai i te puta ra, Parau Nō te ‘Āi’a, piahia ‘e Te Pū Te Anavaharau, 1997)

 

Arata’ira’a ‘ā’amu nā Kaina Tavaearii pi’i-noa-hia ‘o « Pāpā Maraehau », ta’ata pa’ari tei ‘ī i te ‘ite, nō Ōpōa – Taputapuātea – fenua Ra’iātea

 

« (…) Te taime ‘a oti mai ai te pū-marae i te patuhia ‘e tō tātou mau tūpuna, i taua taime ra tō rātou fērurira’a i t e hō’ē parau : e mā’iti i te mau tōa nō te arata’ira’a i te nūna’a ; terā te ha’amatara’a : e mā’iti hō’ē tōa nō te arata’i i te nūna’a.

 

E’ita rā terā ‘ohipa e rave-noa-hia mai terā. ‘Ua ‘ite tātou, te ta’ata, ‘ia ‘afa’ihia ana’e ‘o na i ni’a i te tahua, nā-mua-hia ‘o na i te fa’aineine. Ravehia te mau fa’aineine i ni’a iho iā na… nā roto mai te fa’a.

Nō reira ïa tātou… (i) parauhia ai anānahi ra : terā fa’a, me(a) faufa’a terā fa’a ! E vāhi fa’aineinera’a nō ke tōa.

‘E, i tae ana’e mai i tātahi, vāhi fa’anahora’a… (ō) ke tōa, terā ïa vāhi parauhia ra, te « tahua Mātāti’i-tahu-ā-roa ». I ‘ō fa’aineinehia ai te aho ō te tōa. ‘E. I ‘ō. Hau ‘o ia e hāere mai ai i ni’a i te vāhi i reira e mā’itihia ai. Terā.

I ‘ō tātou te ‘itera’a ē, ‘o vai te ari’i mātāmua. I reira ‘to’a tātou e ho’i mai ai i ni’a te parau ō « Na-Papa-e-Va’u ».

 

Terā te ha’amatara’a. Te ari’i mātāmua : Teiva.

Te piti ō te ari’i : Feufeu.

Tera ta’ata mātāmua, nā na i tā’uma mātāmua i ni’a i terā ‘ōfa’i. ‘O na te ta’ata mātāmua i pārahi i ni’a i terā ‘ōfa’i.

Terā ïa te i’oa ō terā ‘ofa’i i terā ra ‘anotau : Ruea.

‘E, te… Turu’a… pārahira’a ō Feufeu…, ‘ua tāmauhia te i’oa ō terā… terā pa’i ta’ata, te piti, hein…, tu’uhia tō na i’oa i ni’a iho i te pārahira’a ; nō te mea, mē fa’atūru’ihia ‘o na i ni’a i te ‘ōfa’i, parauhia atu ai, ‘o Turu’a.

Te toru ō te ari’i : Te-Ata-ō-Tū.

Te maha ō te ari’i : Manava-Taia.

Te pae ō te ari’i : Nūna’a-e-hau.

Te ono ō te ari’i : Huia-i-te-ra’i.

Te hitu ō te ari’i : Pa’ie-i-te-fau-roa…

‘E te va’u : te ari’i Te-ra’i-pua-tata. Tei iā na ra ïa te maro ‘ura. Terā.»

Terā te ha’amatara’a mai te parau nō te mau ari’i. Nō muri mai ‘o Tamatoa mā ; nō muri mai.»

 

‘Ia tupu te ‘ōro’a mo’a ha’amaura’a ari’i i ni’a i te marae Hauviri i Taputapuātea-i-Ōpōa, e ha’apārahihia te toa i mā’itihia ‘ia riro mai ‘ei ari’i i ni’a i te ‘Ōfa’i Ha’amaura’a Ari’i ra, ‘oia ‘o Te-Papa-Tea-Iā-Ruea. I reira te tahu’a rahi e tohu fa’a’ite tāta’i tahi ai i te ari’i, i mua i tō na mau nu’u i ta’iruru mai, i nau tāpa’o ari’i e va’u, te e riro ‘ei tāipe nō tō na mana ‘e, ‘ei moiha’a fa’a’itera’a i tō na nuna’a ē, ‘o ia te Ari’i rahi i mā’itihia nō te arata’ira’a iā na.

Te i’oa nō teie nau tāpa’o e va’u, nō roto mai ïa i nau Ari’i-e-Va’u nō te tau vāna’a i te Pō ra, ‘oia Nā-Papa-Va’u.

Hou te toa e hūrōhia ai ‘ei Ari’i rahi ‘e tō na nūna’a, teie te reo ō te tahu’a rahi i tō na ari’i mā’itihia :

« Teie tō Turu’a, ‘o Feufeu !

Tō Tāhiri, ‘o Nūna’a-E-Hau!

Tō Taupo’o, ‘o Te-Ata-Ō-Tū !

Tō Tātua, ‘o Manava-Taia !

‘A rave i tō ‘Ōmore iā Huia-I-Te-Ra’i !

‘A rave i tō Tōto’o iā Pa’ia-I-Te-Fau-Rua !

‘A maro i tō maro iā Te-Ra’i-Pua-Tata ! »

I reira te mau nūna’a, tei nā uta mai ‘e tei nā tai mai, e hūrō ai i tō rātou Ari’i mai te ‘afa’i te rima i te ra’i : « Maeva Ari’i ! Maeva Ari’i ! »

(E tūha’a parau fa’ahitihia ‘e Kaina TAVAEARII, ‘o tei haruharuhia mai ‘e ‘o tei pāpa’i-roa-hia ‘e te Pū nō te Ta’ere ‘e te Faufa’a tumu.)