N°123 – Te-ara-tupuna e Te-‘e’a-nö te ‘äro’a-Pu’uroa

Service de la culture et du patrimoine (SCP) – Te Pū nō te Ta’ere ‘e nō te Faufa’a tumu

Rohipehe : Natea Montillier Tetuanui (vahine), ’ohipa : ‘Ihi nüna’a i te Pü nö te ta’ere e te faufa’a tumu

Teie te tahi mau rä’au ‘i ni’a i nä ‘e’a to’opiti i fana’o i te tahi mau paruai fa’a’ite’itera’a ö tö rätou fa’a’ohipara’a i roto i te orara’a ä te mä’ohi, i te mätämua iho ä rä.

‘aero fai,

Achyrantes aspera,

herbacée, herbaceous plant, IND

Ei hämanira’a rä’au Tahiti. E rapa’au ‘oia i te vaha pë e te mäuiui niho (Fare väna’a, 1999). E fa’a-’ohipa-hia i te ao tä’äto’a ei rä’au roto, i ‘Ïnitia iho a rä, ei rä’au tähe’e, rä’au tömea e rä’au tüpohe ahu nö te uaua mata’i ö te mahähä.

‘ä’eho Miscanthus floridulus

herbacée, Pacific island silvergrass, POL

E tüfetuhia te rauoro i ni’a i te hï’ata marö ö te ‘ä’eho hou a pätia ai i te rauoro, ‘ärea tö na rau’ere, e tumu ‘aihere e raea a’e e 3 mëtera i te teitei, e tä’amu-firi-hia ei ‘ahu ‘ori. E ruruhia ei täpo’i fare. E vauvau, e maru ro’i.

‘aito, toa

Casuarina equisetifolia

arbre de fer, Ironwood, POL

Hau atu i te 30 mëtera i te teitei. I te topara’ahia te teina o Pömare II i te i’oa Vaira’atoa, maoti te pi’i i riro ai teie ta’o « toa » ei « ‘aito ». Te aura’a ö nä ta’o a tahi, e tumu rä’au ia, e a piti, e toa. E päruru mata’i te tumu ‘aito i tai, e ha’amaita’i o na i te mau fenua hotu ‘ore. E tupu a’e i te 300 a’e mëtera i te teitei i uta. Ia au i te tahi pehe rahura’a ao, mai roto mai i te tino ö te tahi ‘aito (ta’ata) te tupura’a mai ö teie tumu rä’au : te toto, ua riro ei täpau e tö na rouru ei rau’ere. I müta’a ra, e ravehia te ‘äma’a rä’au ei moiha’a nö te pätia e nö te tui i te upo’o-‘aha (pani ‘uru i ni’a i te taura nape), ei to’o nö te atua ‘Oro e 2 mëtera i te rahi, ei to’o ä te mau ari’i ; e taraihia te ‘aito nö te ‘ömore (e 3,5 mëtera i te roa), te ta’o (‘ömore e 5 mëtera rä i te roa), te fana, te te’a, te patu, te pä’eho, te i’e ; te mau äma’a rä’au, e ravehia ia nö te fa’a’eta’eta i te mau patu fare. I te mätamua, e tanuhia te mau tumu ‘aito i pïha’i iho i te mau marae ei täpa’o nö te atua nö te tama’i o ‘Oro. I terä ra tau, e tuihia te mau tino pohe e fa’atautauhia i ni’a iho i te tumu ‘aito.

Nö te tarai ‘atä ö te rä’au, e tïfenehia tö na a’a na’ina’i mä te tä’amu ia na, e ia tupu mai, e fa’a-tïoioi-fa’ahou-noa-hia, e i muri mai, ia roa’ahia te höho’a hina’arohia, e täpühia ei matau ‘aore ra ei te’a ‘ö të hau i te pa’ari. Tö na täpau mä’ute’ute e riro ia ei ‘ü hiri.

Ia puta ana’e te ta’ata i te nohu, e tütu’ihia te rau’ere ‘aito i raro noa iho i te vähi puta nö te tüpohera’a i te ta’ero. Ei hämanira’a rä’au Tahiti ia te ‘äma’a rä’au ‘äpï e te mä’a hotu, ei rä’au ‘öpï aore rä rä’au ‘ömaha tihota.

‘äoa Acrostichum aureum,

fougère, Golden leather fern, IND

E tupu te ‘äoa i te vähi varivari e i tätahi ato’a, e rae’a a’e e 2 ‘aore ra e 3 mëtera i te teitei. E päpähia te huero piri i te fära’a ö te rau’ere nö te rapa’au i te ‘ö. ‘Äre’a te pape ö te ‘ümoa rau’ere, e ravehia nö te fa’atupu ruperupe i te rouru. E ‘äno’i i te miti pïha’a e ‘ötuhi te rä’au i roto i te puta (nohu).

‘äpape, Rhus taitensis, arbre, IND

E tumu rä’au teie nö te fa’a ; e ravehia tö na rau’ere ei ‘ü ‘ere’ere.

‘ape, Alocasia macrorrhizos,

plante, elephant ear taro, POL

Ia au i te pehe rahura’a ao (Henry, 2004 : 343-434), nö roto mai te ta’ata te rau ‘ape i te fära’a mai, te papa ua riro ei hï’ata e te pü’ohu uaua ‘öpü e te vaira’a tamari’i ei rau’ere. E mea piri roa o na e te taro, ua rau te huru ö te ‘ape : te ‘ape-‘oa, te häparu, te mä’ota, te uahea e te tahi atu e mea ‘öviri : te puhi. Te höho’a ö te rau’ere mai te mäfatu te huru, e riro ei höho’a tïfaifai. E tunuhia te hï’ata e 24 hora i te maoro. E ma’ero tö na täpau. E ‘ui’ui e e tunuhia te a’a ei po’e, i te tahi taime, ‘änoi’hia i te mä’a ‘änani. E fa’a’ite te ‘ä’ai ö Mäui, e au-‘ore-hia te ‘ape ota ë te ‘öpü ta’ata (Henry, 2004 :445) ; e ravehia tö na rau’ere ei pü’ohu nö te fa’ano’ano’a i te tapa e 3 pö i te maoro ; e rave ato’a-hia te rau’ere ei fa’ari’i hapura’a pape nä te mau atua (‘oia ho’i te to’o, Henry, 2004 :169) e te mau ‘äiu fänau ‘äpï huiari’i (Henry 2004 :192) ; e fa’a’ïhia i te pape ei hi’o nö te ‘öro’a marae ë te mau tahutahu. E tano ato’a te rau’ere rärahi (1,5 mëtera i te roa e e 1 mëtera i te rahi) ei fare ‘ämarara e ei ato fare-rau-‘ape nä te feiä tomo fë’i ‘aore ra te feiä a’ua’u pua’a taetae vao.