N°103 – Tumu hana no te haapohuè hakaùa mai i te tau tiki kākaùoo me i Puamau.

Pū haatee a te hau fenua no te haa tumu me te taetae kakiu.

Traduction de Felicienne Heitaa avec l’assistance de Toti Teikiehuupoko, tous deux académiciens des îles  marquises.

Te haameitaììa i te tau tiki me tahipito tau mata tiki kē atu me i ùna o te meàe o Iipona, i Hiva Oa, o to mua ana òa hana kōkouō na te Pū haatee a te hau fenua no te haa tumu me te taetae kakiu, no te haameitaì i te tau taetae tumu ia koàna i tēnei ava nei te patu atu i ùna o te papa tuhi tuhi no te tau taetae o te aomāàma nei a te UNESCO.

Te hana kōkouō a te SCP i ùna o te tohua kakiu no te meàe o Iipona i te kaavai o Puamau :

Te fāfātia i te avaiìa o te tohua o Iipona epō te haatū i te tau pou faè no te tīmaù i te tau tiki me tahipito haìna kē i ùna o te hee anatu aa i te ehuìa. E tohua kē anatu īa, iti mai i tetahi èketāte kaùoo me to īa tohua me te paepae, e 5 tiki vai meitaì anatu nei, e tahi o àtou o Takaii oià te tiki kaùoo nui no Porinetia farani (e 2,57 m) – e 9 upoo ketua. No te SCP, atii te Faè mataèinaa o Hiva oa me te òpū huaa TISSOT, mea kōkouō te pāpuaìa i tēnei taetae kakiu aè atu atii. I te èhua e 2006, ua ìteìa e te tau tuhuna e hakatoo nei i tēnei tau hana me i Farani, àè te mea meitaì te avaiìa o tēnei tau haìna. Me te hakaìte, ia tīmaùìa, oa tōtahi atu te ehu .

Ia ìteìa mai pēhea te haahee i te hana, haakoàna mai i te tino moni, te haakōìmaìa i tītahi hāmani pahia mana me te òpū huaa TISSOT no te haahana, te hāmani haatià no te hana e 3 èhua te òaìa, me te hāmani haatià no te haatū, a tahi a tīmata te hana. Pēhea, te tīmaùìa ia âtou atii te tau upoo i ùna o te tau paepae, no te haatevee mai te ehu, mēìa i te ūa me te kena o te òumati etià e avai moô anatu, aua te tau ìmu e tupu hakaùa. Ua maakauìa e 7,5 mirioni e pao.

Pāpuaìa me te āpuuìa

Na te piina Atatete o Hiva e keàna e 4300 àu poà, me te kokoti 20 pou âkau toa me te ketuìa i te ùa mau pou. Ia pao tēnei tau hana no te tīmaùìa, e pāpuaìa me te tōuà e tià umoì he ènata e mau hakaùa i te tau tiki. Na te mea ua ìtetia, ia mauìa anaè, tōtahi atu te koi o te ehu o te tiki. o Takaii te i ìteìa te vavā o te vai e haatahe aa me te haapohā i te keâ.

Tītahi te ìmu e takiìa nei me i ùna iho, ma te ìte koè i òmua atu aa, mea hauhau e tahe te keetū me he èhu èpo, meìa na te aka o te ìmu e taki mai i te tau pakapaka keâ.

E 8 tiki, e 9 upoo ketua.

I te ava nei e avai aa :

– e 8 tiki, mea a e 3 i vakovako. Nā tiki e 5 e maìmaìtia nei e haamaù oia te tau inoa : o Makii taua pepe ( te tiki moeìa ), Te Haatou mahi o Naiki, Takaii ( te tiki kauoo aè i Porinetia nei ), FauPoe ( te vehine a Takaii ) me Maiauto.

– e 9 upoo ketua no Tiu me Manuiotaa ( nā hēana ). O Maniuotaa hakatu anaiho īa me tītahi tiki e noho aa i òto o te faè vaiìa taetae kakiu no Berlin. Ia tiòhiìa i te avaiìa o nā upoo nei, mea meitaì aè teâ i Berlin i te upoo e avai nei i te fenua ènata.

– te tau mata tiki ketua

E haamaùìa nā tiki e 5 e tū aa akoè a i haatūìa. No te tau upoo e kātahiìa i ùna o tītahi paepae a tahi a haamaù.

Taetae nui te aotahi mai a te òpū huaa, mehe mea àè tēnei hāmani pahia mana, àè te hau fenua e pātoko mai no te pāpuaìa i tēnei tohua pī i te âkakai me te haakakai. Ua patu ataìa, ua òomiìa òmua ana òa tēnei tohua o Iipona e Karl Von Den Steinen, me io tēnei faè avaitia taetae kakiu no Berlin i te èhua 1897. Ua ìte te tuhuna Pierre OTTINO i te èhua 1991, i te ava o īa e hana nei i ùna iho o te àvaìa meitaì.

I te èhua 1956, i te feùfeùtìa i tēnei tohua, ua tuku te tau tuhuna norovetia aahiìa e Thor Heyerdal te èhua i te kāneaìa i te tohua i èià Takaii i vāvena o te XIV me te XV tenete ma hope mai o J.C. I te ava i keìkeììa ai te tohua, ua fāfītia e âtou me te èhuèhu èpo māìta pipii i ùna o Takaii e tià e koàna te kānea i tītahi tiki atii toitoi enā to īa māhana e avai aa io te faè vaiìa taetae kakiu Kon Tiki no Oslo, i Norovetia.

Tohua taetae nui no te UNESCO.

Tēnei tonua i haakanahauìa i te èhua 1991, e Pierre OTTINO me te tau teào tehito òno nui, oi nei oti te tohua òno pa o te fenua ènata a pāpuaìa nei e te UNESCO. I te kēkē o te haa tumu, na te kākaùoo o te tau tiki me te hakatu taaiìa me te tau âkakai e haa mōkai i te patuìa. No te poì hana a te SCP te koutee hana i te meàma Napeka, e ava teâ no te haanui mai i te tau tumu teào e patu na te UNESCO.